عصر غیبت
آغاز غیبت صغری
در آغاز غیبت صغری میان علما و دانشمندان اختلاف است، که سه نظر در آن وجود دارد؛
۱) گروهی مانند شیخ مفید آغاز غیبت صغری را از هنگام ولادت حضرت مهدی(عج) به شمار آوردند، زیرا از همان سالهای آغازین ولادت آن حضرت غیبت نسبی داشت و شماری اندک از یاران وی را مشاهده کردند، بنابراین نظر دوره غیبت صغری تقریباً ۷۴ سال میشود یعنی از آغاز ولادت تا پایان سفارت آخرین نائب حضرت.
۲) برخی بر آنند که غیبت صغری از سال ۲۶۰ هجری قمری یعنی سال درگذشت امام حسن عسکری(ع) آغاز شد و این مدت تا شروع غیبت کبری دوران آمادگی شیعیان و انس آنان به جدایی از امام زمان(عج) نام گرفت در این دوران ۶۹ ساله سفیرانی رابط بین امام و مردم بودند.
۳) گروهی آغاز غیبت امام را از زمانی میدانند که ماموران خلیفه به منزل حضرت در سامرا هجوم آوردند تا وی را دستگیر کنند و حضرت در آن هنگام در سرداب رفت و همان جا از دیدهها پنهان شد در منابع شیعی و کتابهای امامیه هیچ نامی از سرداب نیست و متاسفانه این مسئله دستاویز حمله ناآگاهانه برخی از نویسندگان اهل سنت به تشیع شده است.
نواب خاص
بعد ازشهادت امام حسن عسگری(ع) فقط عده کمی از شیعیان خاص و برخی از وکلای حضرت از وجود فرزند ایشان امام مهدی(عج) مطلع بودند، خلیفه عباسی در پی این بود تا فرزند و وارث امام را بیابد از این رو مدتی منزل و خانواده امام را تحت مراقبت قرار داد. از طرفی جعفر بن علی برادر امام حسن عسکری(ع) به دنبال آن بود که منزلت و مقام برادر را به دست آورد و حتی در این کار از خلیفه عباسی کمک خواست ولیکن توفیقی نیافت.
امام حسن عسگری(ع) پیش از وفات خود عثمان بن سعید عمری را که از وکلا و اصحاب خاص بود در چند جلسه به اصحاب خود معرفی کرد و او را به عنوان نائب امام دوازدهم پس از خود تعیین کرد، او به مدت ۱۰ سال وکیل امام هادی(ع) بود و پس از آن وکالت امام حسن عسکری(ع) را به عهده داشت و پس از رحلت امام او به بغداد نقل مکان کرد. شیعیان به وی رجوع میکردند و توقیعات صادره از ناحیه امام به دست وی به دست شیعیان میرسید.
عثمان بن سعید پس از وفاتش مامور شد تا پسرش محمد را به عنوان نایب امام به شیعیان معرفی کند، دوران نیابت محمد بن عثمان دورانی طولانی و سخت بود، فشار و اختناق اعمال شده از جانب عباسیان، انحرافات دینی و فرقهای، القاء شبهات گوناگون و حرکتهای رو به گسترش اسماعیلیان از مهمترین مشکلاتی بود که وی با آنان درگیر بود، محمد بن عثمان در سال ۳۰۵ درگذشت و حسین بن روح نوبختی به نیابت امام منصوب شد. او از مردم قم بود و مدتها از دستیاران محمد بن عثمان بود او با تدبیر و کیاست خود توانست در اوج بحران اوضاع مساعدی برای جامعه شیعی فراهم سازد و تا حد ممکن از فشارهای که از طرف حکومت به آنها اعمال میشد بکاهد، سیاست دینی وی به گونهای بود که هیچ تنش و عکس العملی را علیه شیعیان پدید نمیآورد او توانسته بود با اعمال تقیه شدید چنین جوی را به وجود آورد.
مثلاً او در مجلسی در حضور علمای اهل سنت به گونهای درباره عمر و ابوبکر صحبت کرد که همگان را به تعجب واداشت و هرگونه بدبینی و سوءظن سنیان را نسبت به او برطرف ساخت بدین ترتیب دوران طولانی نیابت وی بهترین ایام غیبت صغری برای شیعیان بود زیرا او در دربار عباسیان نفوذ کرده بود و سختگیریها و فشارها به شیعیان به حداقل رسیده بود.
آخرین نائب و آغاز غیبت کبری
با درگذشت حسین بن روح نوبختی، محمد بن علی سمری به نیابت امام منصوب شد و در سال ۳۲۹ قمری درگذشت، آخرین توقیعی که یک هفته پیش از وفاتش به او رسید وی را مامور ساخته بود که شخصی را به عنوان نایب امام بعد از خود معرفی نکند و این گونه بود که آن توقیع اعلامی برای آغاز غیبت کبری امام بود.
پس از سپری شدن دوره غیبت صغری، غیبت کبری با خاتمه نیابت خاصه و مکاتبات حضرت با نواب شروع شده و تا به امروز ادامه دارد و به آن غیبت تامه و ثانیه هم گفتهاند.